System wychowawczy ks. Bosko

fragment artykułu; "Wychowawca" nr 2, luty 2005

System prewencyjny w opinii wielu teoretyków i praktyków wychowania jest uznany jako system ponadczasowy, niezależny od formy pracy wychowawczej, od kultury, w której jest realizowany, od miejsca w świecie, ponieważ polega przede wszystkim na tworzeniu określonej relacji wychowawca- wychowanek. Trzeba jednak zauważyć, że jak każdy system stanowi pewną określoną całość i ważnym warunkiem jego skuteczności jest stosowanie go w całości.

Jako duchowość (styl osobistego rozwoju wychowawcy) i jako metoda pedagogiczna (styl wspierania rozwoju młodych) system wychowawczy ks. Bosko opiera się na trzech zasadach. Są nimi: ROZUM - RELIGIA - MIŁOŚĆ

Mamy dzisiaj wiele naukowych opracowań systemu, wiele poradników metodologicznych dla nauczycieli, odbywają się liczne konferencje i sympozja, ale zawsze ostatecznym wzorem i układem odniesienia dla realizacji systemu pozostaje świadectwo życia ks. Bosko, który przez Ojca św. Jana Pawła II został wyróżniony w Kościele tytułem "Ojciec i nauczyciel młodych".

Proszony przez wielu współczesnych, napisał ks. Bosko "Kilka myśli o tak zwanym systemie prewencyjnym, jaki się zwykło stosować w naszych domach".

Rozum

- w tym słowie, które określa pierwszą zasadę systemu, widział ks. Bosko pewien rys charakterystyczny relacji nauczyciel - uczeń. Ten styl budują takie elementy, jak: rozumność, rozumienie, szukanie i poznawanie prawdy, rozpoznawanie i akceptacja rzeczywistości, etc. Najprostszym wyrazem realizacji tej zasady w procesie wychowania jest komunikacja wychowawca - wychowanek, oparta na szacunku osoby. Jeżeli owocem tej relacji będzie świadoma i wolna decyzja ucznia na przyjęcie określonego systemu wartości, to weźmie on odpowiedzialność za jej realizację i poniesie ewentualne konsekwencje.

Religia

- Ojciec św. Jan Paweł II nazwał księdza Bosko fenomenem pedagogicznym, który każdego ucznia widział w konkretnej rzeczywistości. Perspektywę eschatologiczną przedstawiał ks. Bosko wychowankom jako cel ich życia. Ten cel był dla wychowanka i dla wychowawcy źródłem głębokich, osobistych, duchowych motywacji do podejmowania konkretnych działań. Istotnym, a może nawet najważniejszym warunkiem skuteczności w procesie rozwoju jest motywacja, która powstaje w wymiarze duchowym człowieka, a ten wymiar rozwija się przez przyjęcie Boga jako Pana i Miłość swego życia.

Miłość

- dziś w szkole lękamy się tego słowa, i to jest nasza porażka. W systemie wychowawczym ks. Bosko jest to najważniejsza zasada duchowości i metodologii. Ks. Bosko mówił często swoim chłopcom, że ich kocha, starał się, aby i oni go kochali. Czytając wspomnienia jego wychowanków znajdziemy liczne przykłady wypowiedzi, jak chłopcy to rozumieli i na co mogli liczyć, słysząc od ks. Bosko, że ich kocha. Byli przekonani, że dla ks. Bosko każdy z nich jest najważniejszy. W tej relacji z wychowawcą, w relacji miłości budowali swoje prawdziwe i pozytywne poczucie wartości osoby. Mogli to zrobić, bo ks. Bosko ich kochał i dawał im w ten sposób poczucie bezpieczeństwa. Rodząca się w tej relacji miłości i na gruncie prawdy przestrzeń ich wewnętrznej wolności stwarzała im możliwość rozwoju. Chłopcy, przekonani o miłości ks. Bosko, o jego pragnieniu dobra dla każdego z nich, przyjmowali z zaufaniem system wartości i wynikające z tego systemu wymagania, jakie ks. Bosko proponował im w procesie wychowania. Potrafili zobaczy swój sukces i uznać swój błąd. Umieli się cieszyć z osiągnięć swoich kolegów i śpieszyć sobie z pomocą, by się wspierać.

W duchowym testamencie napisał słowa dedykowane wychowawcom: że mają być przyjaciółmi młodych, pełni łagodności, wyrozumiałości, cierpliwości,... że młodzi muszą zobaczyć, że są kochani, że muszą być tego pewni.

2. Ocenianie osiągnięć szkolnych uczniów

Szkoła wychowuje przez wszystko, co szkolę stanowi: przez wielkie uznane programy, ale także (a może przede wszystkim) przez minę dyrektora, z jaką pojawia się na korytarzu, przez pytania stawiane uczniowi, który ma już z matematyki trzy jedynki, przez precyzję recenzji pracy klasowej: "za mało", przez ton głosu oznajmiającego: dopuszczający.

Wpływ procesu sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów w szkole na rozwój jego jako osoby jest czymś oczywistym. Wymiar wychowawczy oceniania osiągnięć uczniów jest obecny w sposób naturalny we wszystkich czynnościach i działaniach, jakie składają się na proces sprawdzania i oceniania. W procesie sprawdzania i oceniania osiągnięć każdy uczeń oczekuje od nauczyciela: - PRAWDY o swoich osiągnięciach,
- pomocy w budowaniu głębokich osobistych MOTYWACJI i NORM MORALNYCH,
- odkrycia DOBRA w każdym z nich i wspierania jego WZROSTU.

Tak rozumiany wymiar wychowawczy sprawdzania i oceniania osiągnięć szkolnych uczniów może skutecznie wspomagać zastosowanie zasad systemu wychowawczego ks. Bosko, jakimi są: rozum, religia, miłość.

Rozum

1. Zasada rozumu przede wszystkim zobowiązuje nauczyciela do zdobywania i uczciwego wykorzystywania w procesie sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów dostępnej dziś wiedzy z zakresu pomiaru dydaktycznego osiągnięć uczniów, z zakresu pedagogiki i psychologii.
2. Proces rozwoju ucznia w szkole, w którym swoje miejsce znajdują proces kształcenia i proces oceniania osiągnięć ucznia odbywa się zawsze w szerokim kontekście. Poznanie tego kontekstu, a jest on dziś szczególnie szeroki i skomplikowany, przez to niełatwy do poznania, jest ważnym warunkiem dobrej organizacji procesu wspomagania rozwoju ucznia.
3. Ważną funkcję w procesie oceniania zajmuje międzyosobowy dialog nauczyciel - uczeń, dialog dwóch ludzi rozumnych, myślących, odpowiedzialnych i życzliwych, z których do większej życzliwości i odpowiedzialności zobowiązany jest jednak nauczyciel.
Uczeń ma prawo do wiarygodnej, rzeczowej informacji o poziomie swoich osiągnięć, o postępach. Nauczyciel jako ten, który te informacje dla ucznia uzyskuje i uczniowi je przedstawia, ma odpowiedzialność za poziom jej wiarygodności.
4. W duchu systemu wychowawczego ks. Bosko proces kształcenia, a więc także proces sprawdzania i oceniania osiągnięć ucznia realizowany jest w podmiotowej relacji nauczyciel - uczeń. Najprostszym, a jednocześnie najważniejszym sposobem wyrażania i realizacji takiej właśnie relacji jest zwykły, codzienny dialog nauczyciel -uczeń.

Religia

Rozpocznę od wspomnienia jednego wydarzenia z mojej uczniowskiej historii. Zdawałam bardzo trudny egzamin. To było dla mnie wydarzenie ambicjonalne - od wyniku tego egzaminu zależało, czy pierwsza na roku dostanę indywidualny program studiów, czy otrzymam staż zagraniczny, czy... Gdy zobaczyłam wpisaną do indeksu ocenę: bardzo dobry, nie ukrywałam radości. To była radość ze spełnienia się oczekiwań. Sprawdzający i oceniający moje wiadomości i umiejętności profesor cierpliwie i mądrze przeczekał tę euforie i ze spokojem, patrząc na mnie jak przyjaciel, powiedział: gratuluję ci tej piątki, ale nie wiem, czy ona tobie - człowiekowi przyniesie naprawdę korzyść. Mądrość tych słów odkrywam w moich spotkaniach z moimi uczniami.

Edukacja, realizowana na każdym poziomie i w każdej formie, musi mieć wymiar duchowy, bo duchowy jest człowiek. Duchowość człowieka jest jego godnością wyróżniającą go spośród wszystkich innych stworzeń na ziemi. Krzywda, która dzieje się dziś edukacji, a więc także i młodemu człowiekowi, to próba uczynienia jej jedną z branż gospodarczo-ekonomicznych, gdzie rachunek ekonomiczny jest ważnym, a może nawet najważniejszym decydentem.

Zasada religii każe pamiętać i respektować, że w procesie sprawdzania i oceniania osiągnięć szkolnych najważniejszy jest człowiek - każdy człowiek i cały człowiek. Zasada religii, która stoi na straży pełnego dobra człowieka, wskazuje kierunek troski o motywację w procesie uczenia się.

Proces sprawdzania i oceniania osiągnięć to proces kształtowania człowieka ku dojrzałości, a więc realizacja tego procesu musi respektować w sposób jasny i uczciwy normy moralne. Pierwszym, zobowiązanym do respektowania tych norm, jest nauczyciel, a uczeń uczy się od nauczyciela.

Konieczna jest wielka troska o jakość narzędzi sprawdzania, o wskaźniki statystyczne, o wszystko..., ale nie mniej ważna, a może najważniejsza jest troska o wierność wartościom ducha, bo to jest wymiar prawdziwego dobra człowieka.

Miłość

W języku włoskim jest piękne słowo amorevolezza i tego słowa używał ks. Bosko, gdy objaśniał zasady swojego systemu pedagogicznego. Amorevolezza to znaczy czynić dobro drugiej osobie, przyjąć odpowiedzialność za dobro drugiego człowieka, uczynić siebie sługą dobra drugiego człowieka, poświęcić się dla dobra drugiego człowieka, a wszystko w zwykłej codzienności życia. To po prostu dobroć ojca, brata, przyjaciela.

Żeby nie wpaść w pułapkę morali-zowania, spróbuję podać kilka przykładów - elementów procesu sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów w szkole. Są to: - zwyczajna, codzienna kultura bycia we wszystkich relacjach w szkole,
- szacunek i poważne traktowanie ucznia przez przestrzeganie terminów, ustaleń, zasad,
- troska ze strony nauczyciela o autorytet, a nie o przewagę,
- dialog z uczniem, w którym on ma prawo mówić, pytać, wątpić, błądzić - bo on rośnie, bo on dopiero poznaje, przyjmuje i próbuje żyć,
- troska o słabych, błądzących, tych, którzy na drodze swojego wzrastania napotykają trudności,
- przekonanie uczniów, że sprawdzanie osiągnięć to nie kara, to nie "postawienie ucznia na swoim miejscu", to nie tropienie braków, to wspomaganie rozwoju,
- stawianie uczniom mądrych, roztropnych wymagań adekwatnych do ich możliwości, wymagań, w których jest dobro ucznia,
- wspomaganie uczenia się konsekwencji i pokonywania trudności,
- niuleganie uczniom, gdy domagają się tego co nie jest ich dobrem,
- nieuleganie presji innych, gdy chodzi o prawdziwe dobro ucznia,
- szukanie współpracowników, sprzymierzeńców, by uczniowi pomóc,
- cierpliwość, łagodność, opanowanie, wytrwałość, przebaczanie,
- radość z każdego sukcesu każdego ucznia.

Ks. Bosko sam doświadczył i o tym wyraźnie mówił, że młodym można pomóc wtedy i tylko wtedy, gdy się ich kocha.

Dlaczego system wychowawczy ks. Bosko? Dlaczego: rozum, religia, miłość? Bo mimo iż system ten jest trudny, czasem bardzo trudny dla wychowawcy, służy wzrastaniu młodego człowieka do pełni dojrzałości.

s. Leokadia Ewa Wojciechowska CMW